Trong một thị trường điện hiện đại, hệ thống đường dây tải, hệ thống bán lẻ và lĩnh vực sản xuất điện là các mảng tách rời. Trong mỗi mảng này lại có nhiều công ty cùng hoạt động và cạnh tranh với nhau. Việc tách rời các mảng này là chìa khóa để xây dựng một thị trường điện hiện đại.
Việc hiện đại hóa và nới lỏng quản lý thị trường điện mới chỉ khởi động cách đây không lâu trên nước Mỹ và thế giới. Lý do của sự chậm trễ này nằm ở chỗ việc phát triển một thị trường bán buôn điện hiện đại là một việc hết sức phức tạp.
Ngay cả ở Mỹ hiện nay vẫn còn rất nhiều việc phải làm. Một trong những ví dụ nổi tiếng về thất bại của cơ chế bán buôn trong ngành điện thường được nhắc đến là trường hợp ở California hồi cuối thập kỷ 1990. Cuộc cải cách chóng vánh thị trường điện ở California trong thập niên 1990 đã mắc nhiều sai lầm, tạo cơ hội cho các công ty sản xuất điện thao túng bằng cách tạo ra khan hiếm giả tạo nhằm nâng giá bán buôn.
Trong một thời gian khá dài, California thường xuyên bị thiếu điện và giá điện bán buôn tăng lên nhiều lần khiến nhiều nhà bán lẻ phải tuyên bố phá sản. Việc này cuối cùng cũng được điều chỉnh lại, tuy nhiên hoạt động buôn bán và đầu cơ trên thị trường bán buôn nói chung ở khắp nơi vẫn thường khiến giá cả diễn biến phức tạp hơn nhiều lần so với thị trường chứng khoán.
Không như thị trường chứng khoán nơi chỉ số chứng khoán thường chỉ dao động vài phần trăm trong một ngày, mức giá điện trong ngày trên các sàn giao dịch bán buôn có thể dao động tăng giảm tới hàng chục lần. Giá điện bán buôn trên thị trường PJM có độ lệch chuẩn là 34% trong giai đoạn 1997-2000. Trong khi đó độ lệch chuẩn của chỉ số chứng khoán S&P 500 trong thời kỳ biến động nhất kể từ vài thập kỷ gần đây cũng chỉ là 5,7% (tháng 10-1987).
Một thị trường điện hiện đại hoạt động hiệu quả sẽ tạo môi trường cạnh tranh tích cực giữa các công ty sản xuất điện, giữa các nhà bán lẻ và giữa các công ty cung cấp đường dây tải. Việc cạnh tranh sẽ khiến các doanh nghiệp này liên tục phải tìm cách cắt giảm chi phí, nâng cao hiệu quả kinh doanh và có những kế hoạch dài hạn thích hợp.
Một thị trường điện hiệu quả cũng tạo ra cơ chế ngăn cản các doanh nghiệp sử dụng sức mạnh thị trường để gây sức ép tăng giá nhằm trục lợi bằng sự tổn thất của người tiêu dùng. Biện pháp hành chính, độc quyền và hiệu quảMục tiêu của doanh nghiệp là lợi nhuận.
Việc của Chính phủ là tạo ra cơ chế để lợi ích của doanh nghiệp song hành - hay ít ra cũng không đi ngược lại - lợi ích của người tiêu dùng. Đây là một việc khó khăn nên đôi khi các chính phủ phải dùng đến biện pháp quản lý hành chính (regulations). Tuy nhiên, các biện pháp hành chính thường dẫn tới những méo mó và khiến các doanh nghiệp hoạt động không hiệu quả.
Ts. Trần Vinh Dự (Theo TBKTSG)
